Dit interview verscheen origineel in ROMagazine

Historie combineren met de agenda van de toekomst

De rol van erfgoed bij betekenis geven aan plekken

Al 20 jaar begeeft The Missing Link zich als adviesbureau op het snijvlak van erfgoed en ruimte. Met als missie deze werelden, die vaak ver van elkaar afstaan, te verbinden en erfgoed in te zetten voor duurzame ruimtelijke ontwikkelingen. Een gesprek met oprichter en archeoloog Boudewijn Goudswaard en adviseur en planoloog Thessa Fonds over ontwikkelingen in hun werkveld in de afgelopen jaren, geleerde lessen en kansen voor de toekomst. 

Erfgoed is meer dan alleen van historische waarde, je kunt er ook in het nu wat mee doen. Dat was al jaren geleden jouw boodschap, Boudewijn. Als ik terugkijk en zie wat er in projecten tegenwoordig gebeurt, dan is dat wel redelijk gelukt. 

Goudswaard: ‘Ja, je ziet dat instanties als de RCE het hebben opgepakt met Belvedere en de benadering van ‘behoud door ontwikkeling’. Wij zijn zeker niet de enige, maar we liepen wel vaak voor de troepen uit, bijvoorbeeld als het ging om archeologisch management, certificering en het maatschappelijk gebruiken van archeologie, wat dan later meer common sense werd.’

Van hindermacht naar ontwikkelkracht

Naast jullie oorspronkelijke werkzaamheden op het gebied van archeologie hebben jullie ervoor gekozen om te gaan verbreden. Wat was daarvoor de aanleiding?

Goudswaard: ‘We zijn ooit begonnen met wat wij het oplossen van hindermacht noemen, het verminderen van risico’s van archeologie en erfgoed voor ontwikkelende partijen. Maar vervolgens zijn we ons ook steeds meer gaan richten op ontwikkelkracht.

In het begin zat ik vrijwel altijd aan tafel met andere archeologen. Hun belang zit vooral in het behalen van kenniswinst uit archeologie. Maar op basis daarvan kiezen wat het belangrijkst is, maakt het heel lastig. Je kunt niet alles onderzoeken, dus ik was op zoek naar wat nu eigenlijk selectiecriteria zijn. En toen liep ik vast op kenniswinst als criterium, want ook al zeg je we gaan ons concentreren op behoud uit een bepaalde periode, of het nu de IJzertijd is of de Romeinen, dan is dat toch vaak moeilijk te onderbouwen. Alles is dan belangrijk. Dus toen ben ik het gaan omdraaien. Mijn criterium werd: kies alleen datgene wat, in extremo, kan worden ingezet in nieuwe projecten.’

Dat was natuurlijk vloeken in de kerk. Diskwalificeerde jullie jezelf daarmee niet? 

Goudswaard: ‘Het alleen kiezen van waarde voor het project of het kiezen van kenniswinst voor de archeologische wetenschap kan lijnrecht tegenover elkaar staan. We werden vaak uitgenodigd door private ontwikkelaars en gemeentelijke ontwikkelingsbedrijven. Die vonden het juist fijn om te kunnen kiezen. Maar inderdaad we diskwalificeerden ons wel in de archeologische gemeenschap. Veel vakgenoten moeten even slikken als we zeggen: we graven gewoon wat minder vierkante meters op, want dan kunnen we er ook nog een boek over schrijven of we doen er iets leuks mee in de ruimte. Dat is eigenlijk not done.‘

Fonds: ‘Veel gemeenten komen niet verder dan de kernvraag: wat moeten we hier met archeologie? Ze gaan puur uit van de wetgeving. Tachtig procent van Nederland heeft een dubbelbestemming archeologie. Als u hier iets wilt, moet u onderzoek doen. Gemeenten hebben vervolgens volledige vrijheid om met dat onderzoek te doen wat ze willen, maar veel gemeenten weten dat niet.’

Kijken naar het bredere perspectief

Goudswaard: ‘Dat blijft, ook na twintig jaar, nog enorm verbazen. Vrijwel geen enkele gemeente grijpt uit zichzelf die kans en laat zich nog altijd dicteren door de archeologieprofessional die zegt: dit is de kaart die ik heb gemaakt, die keur ik goed, ik doe het onderzoek en dat keur ik ook goed. En de gemeente staat daar vaak zo ver van af, die denkt dan zal dat wel zo zijn. Het probleem is dat de meeste archeologen zich niet bezighouden met de toepassing van hun vakgebied in de ruimte. Want zo zijn ze niet opgevoed. En dan zeuren wij archeologen gek genoeg dat we zo weinig relevant worden gevonden.’

‘Je kunt niet alles onderzoeken’

Hebben jullie nog steeds last van die houding? 

Goudswaard: ‘Zeker. Maar dit heeft geen rol gespeeld in onze keuze voor verbreding. Die komt voort uit onze visie dat het uiteindelijk allemaal uit één pot moet komen. De aanleiding voor partijen om ons te bellen is nog steeds hoe om te gaan met archeologie én de onderzoekskosten daarvoor te beperken. We wijzen er vervolgens op dat als je er toch geld aan moet uitgeven, je er beter ook iets mee kunt doen in de ontwikkeling. Het gaat dan om de waardetoevoeging, om ontwikkelkracht.’

Kunnen jullie een voorbeeld geven van een project waar jullie die ruimte kregen om archeologie en erfgoed vanuit een breder perspectief te bekijken?

Goudswaard: ‘Ik vind Waalsprong in Nijmegen een goed voorbeeld. Ook hier begon het met de vraag hoeveel geld gaan we besteden aan beleving, dus zichtbaar en toepasbaar maken en hoeveel voor onderzoek. Om dat te kunnen afwegen hebben we binnen de gemeente een jaar lang gesproken over welk verhaal ze over dit gebied wilden vertellen. We zijn samen plekken gaan definiëren die interessant zouden zijn, bedachten welke projecten daarbij mogelijk waren en wie eigenaar van de plekken en van het verhaal kunnen zijn.

‘Ga uit van de plek, dan werk je veel makkelijk integraal’

Als een van de memorabele verhalen kom je dan op de oversteek van de geallieerden in de herfst van 1944. Vervolgens hebben we verhaallijnen ontwikkeld die een bijdrage leveren aan de toekomst van het gebied. Dan wordt het beleefbaar.’

Van expert naar facilitator

Er zijn tock ook voorbeelden van de manier waarop archeologie wordt meegenomen in ruimtelijke plannen?

Fonds: ‘Zeker. Ieder plan in Nederland wordt beoordeeld op archeologische waarden. Dat is na invoering van de Erfgoedwet in tien jaar mooi gelukt. Er wordt rekening mee gehouden en dat is absoluut winst. En we zitten nu in tijd waarin we verhalen vertellen. Mensen worden daar enthousiaster en trotser van. Archeologie en erfgoed zijn de basis van die verhalen die de identiteit van het gebied vormen. Door een grotere groep bij de waardering van erfgoed te betrekken wordt de discussie en het draagvlak verbreed. Kijk naar ons bedrijf waar naast archeologen ook historici nu ook mensen werken van de Reinwardt Academie die veel meer feeling hebben met hoe je mensen bij een proces betrekt. Natuurlijk zijn wij ook nog expert, maar we zijn steeds meer facilitator geworden.’

Goudswaard: ‘Zo hebben we de afgelopen jaren met verhalen van de plek bouwstenen geleverd voor heel wat visies. We merken dat dit tot inspiratie leidt bij ontwerpers en ontwikkelaars. Het draagt bij aan onderscheidende plannen en biedt legitimatie voor verandering.’

Jullie moeten wel blij zijn met de Omgevingswet want die dwingt af om breder te kijken en om de omgeving te betrekken.

Fonds: ‘Dat zijn we ook. In de Omgevingswet staat integraal denken en werken centraal. Wij zeggen: ga uit van de plek, dan werk je veel makkelijker integraal. Het verhaal helpt om met elkaar in gesprek te gaan. Ik werk momenteel voor verschillende gemeenten om de verhaallijnen als basis voor hun omgevingsvisie te maken. Ze geven zelf aan dat ze een sterke focus op de toekomst hebben, maar dat ze ook willen zoeken naar wat hen bindt. Vanuit het verleden en het erfgoed kunnen wij daaraan bijdragen.’

Wat daagt jullie uit voor de komende vijf jaar?

Fonds: ‘Ik zie het als uitdaging om steeds meer mensen bewust te maken van wat er allemaal is aan historie en gelaagdheid en daar iets mee te doen. Je maakt zo het collectieve geheugen zichtbaar wat je helpt om je aan te passen aan de toekomst en aan alle uitdagingen. De maatschappij is gericht op de toekomst. Het is daarom ook het interessantst om de historie te combineren met de agenda van die toekomst.’